Wydziedziczenie spadkobiercy jest tematem niezwykle delikatnym i złożonym. Może być rezultatem konfliktów w rodzinie, nieodpowiedniego zachowania spadkobiercy lub próby ochrony interesów pozostałych spadkobierców. W niniejszym artykule skupimy się na omówieniu tematu wydziedziczenia oraz kluczowych aspektów prawnych związanych z tym procesem.
Definicja wydziedziczenia
Na początek warto wyjaśnić, że wbrew nazwie przedmiotowej instytucji prawnej, „wydziedziczenie” wcale nie oznacza, że spadkodawca poprzez jej zastosowanie nie dopuszcza określonej osoby do dziedziczenia. Sporządzenie testamentu, w którym testator pominie którąś z najbliższych sobie osób albo nawet wyraźnie oświadczy, że ją wydziedzicza – w zamyśle, że nie dopuszcza jej do spadku – z prawnego punktu widzenia wydziedziczeniem nie jest. Takie błędne rozumienie tej instytucji pochodzi z języka potocznego.
W celu zabezpieczenia interesu osoby najbliższej testatora, ustawodawca wprowadził instytucję zachowku. Polega ona na tym, że rozrządzenie testatora o niedopuszczeniu do spadku osoby najbliższej w zasadzie zawsze jest ważne. Jednocześnie niedoszły spadkobierca ma roszczenie o zachowek m.in. do pozostałych spadkobierców. Zachowek jest to określony ułamek spadku, jaki przypadłby z mocy ustawy spadkobiercy, gdyby spadkodawca testamentu nie sporządził. Teraz dopiero dochodzimy do sedna artykułu, czyli wydziedziczenia jako instytucji prawnej.
Wydziedziczenie jest to oświadczenie spadkodawcy – które zawsze musi być zawarte w testamencie – o pozbawieniu prawa do zachowku wobec określonej osoby. Krąg osób, które testator może wydziedziczyć, jest ściśle określony i należą do niego jego zstępni, małżonek i rodzice.
Krótki przegląd systemów prawnych dotyczących wydziedziczenia
Przepisy dotyczące wydziedziczenia różnią się w zależności od kraju i systemu prawnego. W niektórych państwach, takich jak Francja czy Polska wydziedziczenie najbliższych członków rodziny jest trudne. W innych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, spadkodawca może swobodnie rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, co umożliwia całkowite wydziedziczenie spadkobiercy.
Przyczyny wydziedziczenia
W celu zabezpieczenia interesu osób najbliższych spadkodawcy przed niesłusznym wydziedziczeniem, polski ustawodawca wskazał trzy przesłanki, których ziszczenie się uzasadnia zastosowanie przez testatora instytucji wydziedziczenia. Ich istnienie zawsze badane jest na podstawie obiektywnego poglądu okoliczności danego przypadku. Bez znaczenia są natomiast subiektywne odczucia wydziedziczającego.
Przesłanka pierwsza – postępowanie przez spadkobiercę w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
Dla ziszczenia się tej przyczyny wydziedziczenia, postępowanie spadkobiercy musi być uporczywe i długotrwałe. Jego zachowanie powinno być postrzegane przez przeciętnego, obiektywnego obserwatora jako postępowanie wbrew przyjętym regułom postępowania w danym społeczeństwie lub środowisku. Spadkodawca może więc zdecydować się na wydziedziczenie spadkobiercy, który boryka się z problemami związanymi z uzależnieniami, takimi jak alkoholizm czy narkomania. Innym powodem może być jego przestępczy tryb życia. Taka decyzja może wynikać z niechęci do wspierania osoby mającej problemy z prawem lub z obaw o wykorzystanie spadku do nielegalnych działań.
Żeby wydziedziczenie było skuteczne, a co za tym idzie roszczenie o zachowek oddalone, to pozwani w procesie o zachowek muszą wykazać, że spadkodawca – wydziedziczający wyrażał dezaprobatę wobec postępowania wydziedziczonego spadkobiercy.
Przesłanka druga – dopuszczenie się przestępstwa przeciwko spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób
W odróżnieniu od przesłanki pierwszej, tym razem nie ma wymogu, by naganne postępowanie było uporczywe. Wystarczającym będzie tu jednorazowy naganny czyn uprawnionego do zachowku. Katalog takich zachowań określa ustawa i są to: umyślne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażąca obraza czci. Do skutecznego wydziedziczenia wystarcza samo wykazanie, że uprawniony do zachowku, któregoś z wyżej wymienionych czynów się dopuścił, nie ma konieczności przedstawiania wyroku karnego, który potwierdzałby daną okoliczność. W tym przypadku wydziedziczenie może stanowić formę ochrony żyjących członków rodziny spadkodawcy przed niebezpieczną, chociaż formalnie najbliższą osobą.
Przesłanka trzecia – niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Podobnie jak w przypadku pierwszej przesłanki, tutaj również konieczny jest wymóg, żeby zachowanie wydziedziczonego miało charakter uporczywy i długotrwały. Stanie się tak, gdy zachowanie to faktycznie doprowadzi do zerwania więzi rodzinnych, kontaktów i prawidłowych, poprawnych relacji. Dla zobrazowania przedstawię następujący przykład: jeden ze spadkobierców przez długi czas opiekuje się spadkodawcą w razie choroby czy niepełnosprawności, a pozostali spadkobiercy umyślnie nie wykazują żadnego zainteresowania spadkodawcą – nie odwiedzają go, nie pomagają w pielęgnacji i chorobie, bądź nie wspierają finansowo. Wówczas spadkodawca może zdecydować się na wydziedziczenie takich spadkobierców. Należy jednak pamiętać, że wydziedziczenie nie może stanowić swego rodzaju „wynagrodzenia” za poświęcenie i trud włożony w opiekę wobec niewydziedziczonego.
Konflikt rodzinny
W świetle przedstawionych wyżej przesłanek należy pamiętać, że skuteczne zastosowanie wydziedziczenia nie zawsze będzie oczywiste. Wydaje się bowiem, że jednym z najczęstszych powodów wydziedziczenia spadkobiercy są konflikty rodzinne. Spory o majątek, różnice poglądów czy długoletnie nieporozumienia mogą prowadzić do decyzji spadkodawcy o wydziedziczeniu jednego lub więcej spadkobierców. Nic bardziej mylnego. W rodzinach nie zawsze jest sielankowo, są kłótnie, spory na tematy finansowe, osobowe i inne. Generalnie wymienione sytuacje nie będą uprawniały testatora do zastosowania instytucji wydziedziczenia.
Testament
Aby wydziedziczenie było ważne, spadkodawca musi sporządzić testament, w którym jasno wyrazi swoją wolę wydziedziczenia określonego spadkobiercy. Testament powinien być sporządzony zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa – zasadnicze minimum to nienasuwające wątpliwości spisanie rozrządzeń na wypadek śmierci przez spadkodawcę i ich podpisanie. Jeżeli chodzi o wydziedziczenie, to w testamencie należy dokładnie opisać wszystkie okoliczności je uzasadniające. Niewystarczające będzie tu przywołanie numeru przesłanki i wskazanie osoby wydziedziczanej. W testamencie trzeba dokładnie opisać dlaczego wydziedziczenie jest w danej sytuacji zasadne. Im lepiej zostanie ono uzasadnione, tym większa szansa, że w przyszłości zostanie „obronione” w ewentualnym procesie o zachowek.
Granice wydziedziczenia
- Potomkowie wydziedziczonego
W sytuacji, gdy osoba wydziedziczona ma potomstwo, wówczas uprawnienie do zachowku przechodzi na zstępnych wydziedziczonego. Nie ma tu znaczenia kwestia, czy osoba wydziedziczona wtedy żyje, czy nie. - Ochrona małoletnich i osób zależnych
W sytuacji wydziedziczenia dzieci małoletnich lub osób zależnych, takich jak osoby niepełnosprawne, prawodawstwo może wprowadzać dodatkowe środki ochrony. W niektórych państwach, na przykład w Polsce, wydziedziczenie małoletnich dzieci jest niedopuszczalne.
Zakwestionowanie wydziedziczenia
Kwestionowanie ważności testamentu
Wydziedziczenie może być zakwestionowane przez wydziedziczonego, jeśli istnieją powody do kwestionowania ważności testamentu, takie jak niewłaściwe sporządzenie dokumentu, brak zdolności do czynności prawnych spadkodawcy lub wpływ osób trzecich.
Powody unieważnienia wydziedziczenia
Wydziedziczenie może być unieważnione, jeśli wydziedziczony udowodni, że przyczyny wydziedziczenia – z obiektywnego punktu widzenia – nie istnieją, np. gdy negatywne postępowanie wydziedziczonego miało swoje źródło w zachowaniu spadkodawcy i jednocześnie mieściło się w ramach ogólnie przyjętych konwencji zachowań w danych sytuacjach. W takich przypadkach sąd może anulować wydziedziczenie i przywrócić prawa wydziedziczonego spadkobiercy, ale tylko do zachowku.
Przebaczenie spadkodawcy
Wydziedziczenie dokonane przez testatora, który przed śmiercią, przebaczył spadkobiercy, uważane jest za niebyłe. Istotne jest, żeby spadkodawca, dokonując aktu przebaczenia, działał z należytym rozeznaniem. W przeciwieństwie do wydziedziczenia, ustawodawca nie stawia żadnych wymogów co do formy dokonania przebaczenia.
W przypadku jakichkolwiek pytań, dotyczących wydziedziczenia, testamentu, spadku, jak i innych kwestii prawnych, warto skorzystać z pomocy kompetentnych osób, na przykład radców prawnych z Kancelarii Prawnej Szeffner Wspólnicy sc. Zyskamy wtedy pewność, że działamy zgodnie z prawem, a wybrane rozwiązanie jest optymalną drogą.
