Śmierć bliskiej osoby to zawsze trudne doświadczenie, a sprawy spadkowe potrafią dodatkowo skomplikować sytuację rodziną. Szczególnie wtedy, gdy okazuje się, że testament nie uwzględnia najbliższych członków rodziny. Na szczęście polskie prawo przewiduje instytucję zachowku, która chroni interesy tych, którzy zostaliby spadkobiercami w przypadku dziedziczenia ustawowego. Czym dokładnie jest zachowek? Kto może się o niego ubiegać? I jak wyliczyć jego wysokość? Wyjaśniamy krok po kroku.
Czym właściwie jest zachowek?
Zachowek to roszczenie pieniężne, które przysługuje najbliższym członkom rodziny spadkodawcy w przypadku, gdy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali z majątku spadkodawcy mniej, niż im się należy według ustawy.
Polskie prawo opiera się na zasadzie swobody testowania – spadkodawca może więc rozdysponować swoim majątkiem dowolnie, także na rzecz osób spoza rodziny. Jednak ustawodawca postanowił wprowadzić pewien „bezpiecznik” dla bliskich, którzy często przyczyniali się do budowania majątku zmarłego – to właśnie instytucja zachowku, unormowana w art. 991–1011 Kodeksu cywilnego.
Kto może żądać zachowku?
Do kręgu osób uprawnionych do zachowku zalicza się:
- zstępnych spadkodawcy (dzieci, wnuki),
- małżonka,
- rodziców spadkodawcy (jeśli nie pozostawił dzieci ani małżonka).
Warunkiem ubiegania się o zachowek jest to, żeby dana osoba należała do kręgu spadkobierców ustawowych.
Jak obliczyć wysokość zachowku?
Wysokość zachowku to część wartości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. W zależności od sytuacji życiowej uprawnionego, kwota ta może wynosić:
- 2/3 udziału ustawowego – jeżeli uprawniony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy,
- 1/2 udziału ustawowego – w pozostałych przypadkach.
Na przykład: jeśli małoletnie dziecko spadkodawcy byłoby uprawnione do 1/2 spadku z ustawy, a nie zostało uwzględnione w testamencie, przysługuje mu zachowek w wysokości 1/4 spadku.
Czym jest substrat zachowku?
Substrat zachowku to podstawa do jego obliczenia – suma wartości majątku pozostawionego przez spadkodawcę. Składa się na niego:
- Czysta wartość spadku – różnica pomiędzy aktywami (np. nieruchomości, konta bankowe) a pasywami (długi spadkowe),
- Wartość darowizn i zapisów windykacyjnych – z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z art. 994–995 k.c.
Nie wszystkie darowizny są jednak uwzględniane. Z obliczeń wyłącza się m.in. drobne prezenty, darowizny sprzed ponad 10 lat (jeśli obdarowany nie był spadkobiercą ani uprawnionym do zachowku) czy darowizny uczynione przed urodzeniem dzieci, pod pewnymi warunkami.
Jak dochodzić prawa do zachowku?
Uprawniony do zachowku może:
- Wezwać zobowiązanego do zapłaty – to pierwszy krok, który warto podjąć przed wniesieniem pozwu. Często pozwala uniknąć procesu.
- Wnieść pozew do sądu – gdy polubowne rozwiązanie zawiedzie. Pozew należy skierować do sądu właściwego według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli nie da się go ustalić – do sądu miejsca położenia majątku.
Wartość roszczenia decyduje o właściwości rzeczowej sądu:
- do 100 000 zł – sąd rejonowy,
- powyżej – sąd okręgowy.
Nie trzeba korzystać z pomocy prawnika, ale w praktyce może to znacząco zwiększyć szanse powodzenia.
Terminy przedawnienia roszczeń
Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach:
- od ogłoszenia testamentu – jeśli chodzi o roszczenie przeciwko spadkobiercom testamentowym,
- od śmierci spadkodawcy – jeśli roszczenie dotyczy darowizn lub zapisów windykacyjnych.
Co ważne, sąd nie uwzględnia zarzutu przedawnienia z urzędu – dopiero jeśli pozwany goje podniesie, roszczenie może zostać oddalone.
Czy można pozbawić kogoś prawa do zachowku?
Tak, ale tylko w szczególnych przypadkach. Prawo przewiduje dwie instytucje:
Wydziedziczenie
Spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku, jeśli ten:
- uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy ciężkiego przestępstwa,
- uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia musi być wskazana w treści testamentu.
Niegodność dziedziczenia
Sąd może uznać spadkobiercę za niegodnego, jeśli ten np. dopuścił się przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub świadomie zniszczył testament. Skutkiem uznania za niegodnego jest traktowanie tej osoby jakby nie dożyła śmierci spadkodawcy, ale jej zstępni zachowują swoje prawa.
Podsumowanie
Zachowek to narzędzie ochronne dla najbliższych członków rodziny, które gwarantuje, że nie zostaną oni pozbawieni udziału w majątku osoby zmarłej – nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Znajomość zasad jego obliczania, terminów przedawnienia oraz procedur dochodzenia roszczeń może pomóc skutecznie zabezpieczyć swoje prawa. W razie wątpliwości warto skonsultować się z prawnikiem – bo choć zachowek to prawo, jego egzekucja może być wyzwaniem.
